گوینده رادیو با هیجان خبر کشف داروی ایرانی درمان ایدز را می‌خواند. لحن او در ابتدا پرشور و حماسی است و بعد با رسیدن به بخش علمی مطلب با چندین تپق خبر را به پایان می‌رساند.
در پایان هم آرامتر اعلام کرد که دارو البته تکمیلی است (و باید در کنار داروهای دیگر مصرف شود) و بعد سرود «ای ایران» پخش می‌شود. موفقیت دانشمندان ایرانی همیشه خوشحال کننده است و کشورمان برای این‌که همچنان در مسیر رو به رشد خود باقی بماند، نیاز به این موفقیت‌ها دارد. برای مسؤولینی که از این دانشمندان حمایت کرده‌اند، از آبروی خود خرج کرده‌اند و پروژه‌های موفقی را هم برنامه‌ریزی کرده‌اند، شاید این موفقیت خوشحال کننده‌تر باشد. اما نکته‌ای که در این میان دیده می‌شود، نحوة اعلام رسانه‌ای خبر است.
اعلام همه‌جانبه و رقابت برای گفتن هر چه پرشورتر خبر کشف داروی ایدز و به‌کاربردن عنوان‌هایی مانند داروی ضد ایدز، واکسن ایدز، پیشگیری از ایدز توسط رسانه‌های مختلف، به غیر از جنبة خبری آن که یک کار غیرحرفه‌ای به حساب می‌آید، ممکن است تبعات ناخوشایندی هم داشته باشد.
پرداختن به این موضوع حساس، بدون این که اطلاعات کامل و عامه فهمی در اختیار عموم گذاشته شود و استفاده از واژه‌های کلی درمان، موفقیت، ضدایدز، واکسن و ... اصل موفقیت‌ها و دستاوردها را هم ممکن است زیرسؤال ببرد.
اما واقعا ماجرا چیست؟
توی گزارش سازمان جهانی (WHO) در سال 1994، ماجرای عجیبی تعریف شده بود: «در ژوئن سال 1981 ما با مرد جوان همجنس‌بازی مواجه شدیم که به مخرب‌ترین نوع نقص ایمنی مبتلا بود که تا آن موقع دیده بودیم. ما نمی‌دانستیم که آن بیماری چه بود، اما امیدوار بودیم که دیگر هرگز چنین چیزی نبینیم.» اما این آرزو هیچ وقت برآورده نشد.
مدت کوتاهی بعد از ژوئن 1981، آلودگی به این بیماری در چند کشور دیگر نیز گزارش شد. پزشکان نام این بیماری را بیماری اکتسابی نقص ایمنی (یا به‌طور خلاصه AIDS) گذاشتند و چند وقت بعد هم عامل آن را کشف کردند: ویروسی به نام HIV.
سال 2005، 24 سال بعد از شناسایی اولین مورد بیماری، نزدیک به 39 میلیون نفر در سراسر دنیا آلوده به ویروس ایدز گزارش شدند. فاجعه‌ای که از آن می‌ترسیدند، اتفاق افتاده بود.
همه علیه ایدز
از دهة 1980، کشورها و گروه‌های مختلف، تیم‌های پزشکی و علمی خود را وقف مسئله ایدز کردند. بودجه‌های میلیاردی تعیین و هزینه شد. اطلاعات زیادی هم در مورد بیماری به دست آمد.
این‌که ویروس از خانوادة فلان نوع ویروس‌هاست، از طریق رابطه خونی و ترشحات دستگاه تناسلی افراد ناقل به دیگران منتقل می‌شود و مدتی طول می‌کشد تا علائم ابتلا به بیماری ایدز را در بدن فرد به وجود آورد. این‌که... اما مشکل چیز دیگری بود. این بیماری هیچ، دقیقا هیچ درمانی نداشت. مشکلی که هنوز از عهده آن برنیامده‌اند.
ماجرا این است که HIV خود باعث مرگ قربانی‌اش نمی‌شود، ویروس به سیستم ایمنی و اختصاصا گلبولهای سفید (یکی از انواع مهم سلول‌های دفاعی بدن) حمله و تعداد زیادی از آنها را تخریب می‌کند. این مسئله باعث می‌شود عفونت‌های فرصت‌طلب ترتیب قربانی را بدهند.
یعنی، میکروب‌ها و قارچ‌هایی که در شرایط عادی بدن فرصت نفس کشیدن ندارند، برای خودشان یلی می‌شوند. دانشمندان از آن زمان تا کنون تمام تلاششان یک چیز است، جلوگیری از پیشرفت بیماری.
هدف از انجام درمان‌های رایج AIDS، نه از بین بردن بیماری است و نه سرکوب آن، بلکه هدف آنها فقط جلوگیری از پیشرفت بیماری است.
درمان برای درد بی‌درمان
در حال حاضر 5 دسته دارو برای بیماری ایدز وجود دارد که 4 دستة آن داروهایی است که باعث مهار تکثیر و تولیدمثل ویروس می‌شوند. اما مشکل اینجاست که این داروها تنها در چرخه تکثیر و تولید ویروس اختلال ایجاد نمی‌کنند و سلول‌های بدن را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. به همین دلیل، استفاده از این داروها عوارض جانبی بدی را هم برای بیماران به همراه دارد.
بیماری پانکراس، دیابت، حالت تهوع، تکرار ادرار، مشکلات تنفسی، استفراغ و خستگی مزمن از عوارض جدی این داروها هستند. بجز این، نحوة مصرف خود این داروها هم بسیار عذاب‌آور است. بیمار گاهی ممکن است مجبور شود 17 عدد قرص و کپسول را بخورد و فراموش کردن حتی یکی از آنها هم می‌تواند باعث ایجاد مقاومت به درمان در فرد شود.
یعنی یک بدبختی بزرگتر، چون آن وقت تیم پزشکی او باید به دنبال ترکیب جدیدی از این داروها باشد. به همین دلیل، اکثر گروه‌های پژوهشی در تلاش برای ساختن دارویی هستند تا جلوی این عوارض را بگیرند.
نکته مهم در مورد تمام این داروها هم این است که این داروها به هیچ وجه عفونت HIV و یا ایدز را درمان نکرده و از آن پیشگیری نمی‌کنند، همچنین خطر سرایت به دیگران را نیز کاهش نمی‌دهند.
اما دسته پنجم داروها، آن‌هایی هستند که سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنند. یعنی دقیقا خلاف آن کاری که ویروس ایدز انجام می‌دهد. ایدة درمان بر پایه تقویت سیستم ایمنی هم به خاطر مقاومت درمانی به داروهای قبلی شکل گرفت.
اینترلوکین 2، ریمیون و ایمیونیتین از این دسته داروها هستند که هدف اکثر آنها افزایش تعداد گلبولهای سفید است. آخرین دارویی هم که از این دسته داروها به بازار جهانی معرفی و عرضه شده است، یک داروی چینی به نام رویوو است که ترکیبی از 12 داروی گیاهی چینی است، به قیمت 95 دلار برای هر بسته.
این دارو ظرف 1 تا 3 ماه تعداد گلبولهای سفید خون مصرف‌کنندگان را به حد نرمال می‌رساند. و این، به اضافة شکل پودری و نحوه مصرف راحت، آن را بین بیماران ایدزی جهان محبوب کرده است.
فقط نباید فراموش کنیم که داروهای دسته پنجم را نمی‌توان به تنهایی به عنوان درمان مصرف کرد، بلکه باید آن را در کنار یکی از آن 4 دستة اول (داروهای ضدتکثیر ویروس) و به عنوان یک داروی مکمل مصرف کرد. (با تحمل عوارض آنها). درست مثل دارویی که این روزها خبرش را در رسانه‌های خودمان می‌شنویم.
ایدز از نوع ایرانی
«در ایران اولین مورد ایدز حدود 20 سال پیش شناسایی شد و در حال حاضر 14 هزار نفر آلوده به آن هستند و بیش از یکهزار و هفتصد نفر به علت بیماری از بین رفته‌اند.» این، آمار رسمی منتشر شدة ایدز توسط وزارت بهداشت و درمان کشور است.
البته حواسمان هست که به دلیل جنبه‌های اجتماعی این بیماری خاص، ممکن است تعداد زیادی از مبتلایان بیماری خود را اظهار نکنند و آمار واقعی 2 تا 3 برابر این تعداد باشد، طوری که یک نمایندة مجلس ادعا کرده اما 70 هزار بیمار آلوده به HIV داریم.
مسئلة مهم‌تر از تعداد فعلی این است که ایدز در ایران در حال گسترش است و این بیماری که ابتدا به واسطه خون‌های آلوده وارداتی و سپس از طریق سرنگ‌های آلوده مشترک قربانی می‌گرفت، اکنون الگوی انتقال از طریق رابطه جنسی نامطمئن را هم دارد.
به همین علت، بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقاتی زیادی، بخشی از فعالیت‌های پژوهشی خود را به ایدز اختصاص داده‌اند و مرکز تحقیقات ایدز در بیمارستان امام خمینی و بعضی مراکز غیردولتی فعالیت‌های زیادی را در این زمینه انجام داده‌اند.
درحال‌حاضر در کشور ما برای درمان ایدز از داروهای ضد تکثیر ویروس با اثرگذاری بالا استفاده می‌شود که بسته به وضعیت بیمار بین 3 تا 5 دارو تجویز می‌شود. ایران تنها کشوری است که این داروها به طور رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد.
طبق آمارهای غیررسمی، هزینه هر بیمار مبتلا به ایدز برای دولت ماهانه 400 دلار است و به طور کلی دولت سالی 20 هزار دلار برای کلیة مخارج هر کدام از این بیماران متحمل هزینه می‌شود. گفته می‌شود داروهایی که هم اکنون برای بیماران مصرف می‌شوند، نمونه‌های هندی هستند که از روی فرمول اصلی دارو کپی می‌شوند، البته شرکت داروپخش نیز بخشی از این داروهای مصرفی را تولید می‌کند که آن‌هم به روش کپی از روی مدل اصلی است. ساخت دارویی کاملا تولید داخل برای این ویروس، شاید هنوز هم برای خیلی‌ها باورپذیر نباشد.
نماینده ایران در خط دفاع
«حدود شش سال پیش ایده این پروژه از سوی همکار محقق روسی ما مطرح شد و پس از ارائه به کمیته علمی به دفتر همکاری‌های فن‌آوری به ریاست جمهوری ارائه و بیش از 60 پروژه تحقیقاتی از آن حاصل شد و مراکز مختلفی در داخل و خارج کشور به عنوان همکار برای انجام آزمایش‌ها انتخاب شدند.»
اینها گفتة آقای دکتر فرهادی مدیر پروژه تولید داروی ایرانی ایدز است. IMOD دارویی بود که از مدت‌ها قبل زمزمه‌های ساخته شدنش به گوش می‌رسید و حتی مسؤولان وزارت بهداشت در شهریورماه درمورد ساخته‌شدن واکسن ضدایدز با خبرنگاران صحبت کرده بودند ولی به علت اعتراض بعضی از گروه‌های تحقیقاتی، اعلام خبر رسمی آن موکول به ثبت دارو در سیستم دارویی کشور شد.
19 بهمن‌ماه، بالاخره در کنفرانس خبری وزیر بهداشت (دکتر باقر لنکرانی) در بیمارستان امام از این دارو پرده‌برداری شد و اطلاعات مختصری در مورد این دارو به رسانهها اعلام شد. چیزهایی مثل این‌که این یک داروی گیاهی و ایرانی است که اساس آن تقویت سیستم ایمنی است و این موضوع از نام آن هم برمی‌آید (IMOD از Immune Modolator می‌آید؛ تقویت‌گر ایمنی). بی‌عارضه بودن داروی گیاهی هم از ویژگی‌هایی بود که خیلی روی آن تأکید می‌شد، و دیگری ارزان بودن و تولید داخلی آن.
دارو، دارو که میگن
تنها اطلاعات موجود در مورد IMOD از بروشوری که توسط شرکت «پارس روس»، شرکت تولیدکننده دارو در کنفرانس خبری پخش شد، به دست آمده است که آمارهای مختصری از فازهای مختلف آزمایش دارو را در خود دارد. این‌که هیچ عارضه جانبی جدی در اثر مصرف این دارو دیده نشد، و برای بیماران باردار نباید مصرف شود.
IMOD از دستة پنجم داروهای بیماری ایدز است و باید همراه با سایر داروهای ضدبیماری مصرف شود.
اعلام شد که دارو باید به صورت تزریق وریدی در مدت 90 روز مصرف شود و اثرات آن تا دو سال بعد از مصرف هم ادامه دارد. IMOD میزان گلبولهای سفید را به مقدار زیادی افزایش می‌دهد. به غیر از دکتر فرهادی مسؤول پروژه تولید، کسی مستقیما به اهمیت همکار روس در این پروژه اشاره نکرد و اطلاعاتی هم از مشخصات دارو اعلام نشد. البته دکتر لنکرانی، وزیر بهداشت علت این مسئله را دلایل تجاری عنوان کرد و گفت بعد از ثبت دارو در اروپا، فرمول دارو و گیاهان سازندة آن نیز اعلام خواهد شد. دارو هنوز در اروپا ثبت نشده است و در حال طی مراحل آن است.
در فاز اول آزمایش دارو 21 بیمار حضور داشتند و به طو‌رکلی طی این 6 سال دارو فقط بر روی 200 نفر آزمایش شده است.
آزمایش‌های سم‌شناسی و بررسی عوارض و تأثیرات دارو بر ژن و جنین در مطالعات حیوانی دارو انجام شده است و تأثیر این دارو به روی تعداد گلبولهای سفید هم در جدولی ارائه شده که نشان می‌دهد، یک ماه بعد از مصرف داروی IMOD این تعداد به حد نرمال رسیده و بعد از 20 ماه از قطع دارو هم در حد ثابتی که پایین‌تر از ماه اول نبوده، ثابت مانده است. طبق اطلاعات این مطالعه، فقط 35 درصد از بیماران نیاز به درمان با داروهای قبلی پیدا کرده‌اند.
در این بروشور، شایعات مربوط به استفاده از مادة شیمیایی سلنیوم در ساخت دارو رد شده و تأکید شده است که IMOD باید همراه با سایر داروهای ضدایدز به کار برود.
دکتر فرهادی هم با اشاره به مراحل ثبت دارو در مجامع علمی جهانی گفته است: «وزارت بهداشت تأکید کرده برای درمان بیماران مبتلا باید بین 3 تا 5 هزار نفر تحت درمان آزمایشی قرار بگیرند.» با همه اینها IMOD به زودی وارد بازار ایران و شاید جهان خواهد شد. دارویی که مدیر پروژه تولید، آن‌را «هدیه ایران به بشریت» خوانده است.
بیا سر خرمن
فردای آن شبی که خبر درمان بیماران با ضایعات نخاعی از تلویزیون پخش شد، اورژانس بیمارستان امام غلغله بود.
شاید 30 بیمار با مشکلات نخاعی بر روی ویلچر و به همراه خانواده‌شان به آن بیمارستان آمده بودند و در مورد آقای دکتری که مجری این پروژه شفابخش بود سئوال می‌کردند. هیچکدام از پزشکان و مسؤولان بیمارستان انتظار این قضیه را نداشتند.
مدتی طول کشید تا روزهایی تعیین شد و برای آقای دکتر در یکی از راهروها میزی گذاشته شد تا بیماران مختلف را ویزیت کنند و افرادی که شرایط درمان را داشتند برای شرکت در پروژه آزمایشی طرح انتخاب شوند.
عده زیادی از همه جای کشور می‌آمدند و آنجا متوجه می‌شدند که درمان فقط مخصوص شرایط خاصی از ضایعات نخاعی است و برای قطع‌شدگی و آسیب‌های بالا کاری نمی‌توان کرد.
بیماران تقصیری نداشتند. رسانهها برای خوشحالی از موفقیت دانشمندان کشورمان اخبار را یک کم اشتباه منعکس کرده بودند.
با دکتر محرز دربارة شایعات
دکتر مینو محرز، استاد بیماری‌های عفونی دانشگاه تهران، چهره و در واقع معروف‌ترین چهره‌ای است که در سال‌های اخیر به فعالیت علیه ایدز شهرت پیدا کرده است. با خانم دکتر محرز گفت‌وگوی کوتاهی کردیم در مورد داروی جدید و شایعات موجود دربارة آن.
- شما در مصاحبه‌ای که مدتی پیش با نشریه صنفی پزشکان به اسم «سپید» داشتید، چندان موافق این دارو نبودید...
نه. من از ابتدا موافق ساخت این دارو بودم. شاید خبرنگارها حرف‌هایم را بد منتقل کرده‌اند. من یکی از کسانی بودم که برای ساخت این دارو مورد مشورت قرار گرفتم و خیلی هم خوشحال‌ام که چنین داروی مؤثر و بی‌عارضه‌ای در کشور ما تولید شده است.
- به هر حال، مثل همیشه شایعاتی در مورد این دارو هست. مثلا می‌گویند چون نتایج تحقیقات دربارة این دارو هنوز منتشر نشده، معلوم نیست کارایی آن چقدر باشد.
نه، این‌طوری نیست. نتایج تحقیقات هنوز توی مجلات چاپ نشده، ولی توی بروشورهایی که روز کنفرانس خبری منتشر شد، نتایج تحقیق به صورت کامل و علمی منتشر شد.
- باز می‌گویند این‌که از این دارو به عنوان مکمل نام برده شده، نشان‌دهندة این است که هنوز اطمینان کافی به این دارو وجود ندارد.
این دارو می‌تواند به تنهایی و به‌عنوان داروی اصلی برای بیماران مبتلا به اچ‌آی‌وی تجویز شود و با بالا نگه‌داشتن میزان سلول‌های ایمنی آنها از ورود به مرحله ایدز جلوگیری کند و در واقع، شبیه یک واکسن ثانویه عمل کند. اما در مورد بیمارانی که وارد مرحله ایدز شده‌اند و احتیاج به داروهای ضدویروسی دارند، به عنوان داروی مکمل تجویز می‌شود.
- یکی دیگر از نگرانی‌هایی که پیش آمده، این است که با ساخت این دارو سوبسید داروهای خارجی قطع شود و بیماران مشکل پیدا بکنند.
بیمارانی که وارد مرحله ایدز نشده‌اند، با مصرف منقطع این دارو برای دوره‌های سه ماهه یا حتی کمتر، اصلا نیازی به داروهای دیگر پیدا نمی‌کنند، چون این دارو از ورود بیمار به مرحله ایدز پیشگیری می‌کند. 65درصد بیماران ما تا 21 ماه پس از قطع مصرف دارو ایمنی‌شان بالا بود.
- رسانهها داروی جدید ایدز را طوری معرفی کرده‌اند که ممکن است این تصور برای جامعه به وجود بیاید که ایدز دیگر قابل درمان است. به نظر شما چنین تبلیغاتی باعث کاهش ترس از بیماری و گسترش آن نمی‌شود؟
شاید کسانی که با اظهار نظرهایشان این تصور را به وجود آورده‌اند، افراد متخصصی نبوده‌اند. به عقیده من، رسانهها باید راجع به ایدز و راه‌های پیشگیری از آن بیشتر صحبت کنند. من خودم به عنوان کارشناس، همیشه در صحبت‌هایم رویکرد توجه به پیشگیری را بیشتر مدنظر قرار می‌دهم.
- پس شما شایعاتی را هم که این دارو، ایدز را کاملا مهار می‌کند، رد می‌کنید.
البته. درست است که دارویی در ایران ساخته شده که نمونه‌اش در دنیا وجود ندارد، اما این به معنی حل کامل بحران ایدز نیست و دلیل نمی‌شود که ما اصل پیشگیری را فراموش کنیم. هنوز هم پیشگیری حرف اول را می‌زند.
